ABD: “İran Nükleer Yükümlülüklerinden Uzaklaşıyor”
Washington ve Tahran arasında iki aydır devam eden Ortak Kapsamlı Eylem Planı (JCPOA) olarak bilinen nükleer anlaşmayı canlandırma çabaları İran’ın Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu (IAEK) müfettişlerine özel denetim izni veren Ek Protokol’ü askıya aldığını açıklamasıyla çıkmaza girdi. Biden yönetiminin, geçen hafta, İran’a yönelik tüm BM yaptırımlarını tekrar uygulamaya imkan tanıyan mekanizmanın hayata geçirilmesi kararının iptal edildiğini ve Birleşmiş Milletlerde görevlendirilen İranlı diplomatların Amerika içinde seyahat etmelerine getirilen katı kısıtlamaların hafifletildiğini açıklamasıyla göstermiş olduğu iyi niyet hamlelerini yetersiz bulan Tahran yönetimi İran’a yönelik tüm yaptırımların kaldırılmasında ısrar ediyor.
İran’ın Birleşmiş Milletler (BM) Viyana Ofisi Daimî Temsilcisi Büyükelçi Kazım Garibabadi pazartesi günü yaptığı açıklamada İran’ın Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması (NPT) kapsamında 2016’dan bu yana gönüllü olarak uyguladığı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) müfettişlerine özel denetim izinleri verdiği Ek Protokol’dan ayrıldığını duyurdu. Garibabadi konuşmasında “Bundan sonra Güvenlik Denetim Anlaşması’nın ötesinde herhangi bir yükümlülük yok. Nükleer tesislere de gerekli talimatlar verildi” ifadelerini kullandı. Karar İran Meclisinin geçen kasım ayı sonunda onayladığı “Stratejik Eylem Planı” yasasına istinaden alındı. İran Meclisi, nükleer bilimci Muhsin Fahrizade suikastının ardından nükleer faaliyetleri hızlandırmayı hedefleyen “Yaptırımların Kaldırılması ve İran Ulusunun Çıkarlarının Korunması İçin Stratejik Eylem Planı” yasasını çıkarmıştı. İran Atom Enerjisi Kurumunun uranyumu en az yüzde 20 oranında zenginleştirmeye başlamasını ve düşük düzeyli zenginleştirilmiş uranyum stoklarını artırmasını zorunlu kılan yasa, nükleer anlaşmanın taraflarının 21 Şubat’a kadar Tahran’ın bankacılık ilişkilerini ve petrol ihracatını normale döndürecek adımlar atmaması halinde Ek Protokol’den ayrılmasını gerektiriyordu.
ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ned Price, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (IAEA) müfettişlerine özel denetim izinleri veren Ek Protokol’ü askıya aldığını duyuran İran’ın yanlış yöne gittiğini ve nükleer anlaşmanın gerektirdiği sınırlamalardan uzaklaştığını belirtti. Günlük basın toplantısında İran’ın aldığı kararla ilgili değerlendirmelerde bulunan Price, IAEA’nın İran raporuna değinerek İran’ın 2015’te imzalanan Ortak Kapsamlı Eylem Planı (JCPOA) anlaşmasında belirlenen uranyum zenginleştirme sınırlarını aşmaya devam ettiğini söyledi. İran’ın, Güvenlik Denetim Anlaşması Ek Protokolü dahil IAEA ile iş birliğini azaltmaya yönelik adımlar attığını hatırlatan Price, “İran’ın yanlış yöne gittiğine dair kaygımızı yineledik. İran nükleer yükümlülüklerinden uzaklaşıyor. Bizim amacımız ise ABD ile İran’ı JCPOA kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirecek bir sonuç elde etmektir. Ancak atılan adımlar yanlış yöne doğru gidiyor” ifadelerini kullandı. IAEA’nın İran’a yönelik başta beyan edilmemiş nükleer stok olmak üzere birçok ciddi konuyu daha incelediğini belirten Price, “İran’ın bir an önce IAEA ile bu konularda iş birliği yapması konusunda ısrar ediyoruz” dedi.
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı, İran’ın nükleer çalışmalarıyla ilgili yayınladığı doğrulama ve gözlemleme raporunda, Tahran yönetiminin daha önce duyurduğu gibi yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum ürettiğini belirtti. Rapora göre İran, 4 Ocak 2021’de Fordo tesislerinde yüzde 20 zenginleştirilmiş uranyum üretim çalışmalarına başladı. İran 3,6 gram uranyum metali üretti ve yüzde 5’in altında zenginleştirilmiş uranyum stokunu da 2 bin 968 kilograma yükseltti. Ajans, İran’ın bildirmediği nükleer materyaller olabileceğinden endişe duyuyor. Raporda, “Ajans, İran tarafından bildirilmemiş bir noktada, kuruma deklare edilmemiş nükleer materyallerin olabileceği hususunda derin kaygı içinde. Söz konusu nükleer materyalin İran’ın güvenlik denetimi anlaşması kapsamında bildirilmesi gerekir” ifadesine yer verildi. 2015’te imzalanan nükleer anlaşma, İran’ın, 202,8 kilogramlık uranyum stoku bulundurmasına ve yüzde 3,67’ye kadar uranyum zenginleştirmesine izin veriyor.
Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Başkanı Rafael Grossi, Tahran’daki görüşmelerden sonra pazar akşamı yaptığı açıklamada, varılan uzlaşma gereği İran’ın nükleer faaliyetleri konusunda teknik incelemeler yapmakla yükümlü tek bağımsız kuruluş olan IAEA’nın bu ülkedeki denetimlerine üç ay daha sınırlı bir şekilde devam edeceğini belirtti. Grossi, Tahran dönüşü Viyana’da yaptığı açıklamada görüşmeler neticesinde “geçici bir teknik anlaşma” sağlandığını, buna göre gelecekte IAEA’nın nükleer tesislere “daha az erişim” sağlayabileceğini kaydetti. Ancak Grossi, varılan uzlaşmaya göre “gerekli kontrol ve doğrulama seviyesinin korunmasının” mümkün olacağını söyledi. Grossi, IAEN’nın kısıtlanacak faaliyetleri hakkında bilgi vermezken, İran’da görevli kurum denetçilerinin sayısının aynı kaldığını ve kısa vadeli kontrollerin de yapılabileceğini belirtti. IAEA’dan yapılan açıklamada İran’ın nükleer tesislerle ilgili faaliyet ve ekipman kayıtlarını aktarmayacağı belirtildi. Veri aktarımından güvenlik kameralarının kaydettiği görüntülerin kast edildiği tahmininde bulunan IAEK, gelecek üç ay için yaptırımların tamamen kaldırılması halinde ise tüm verilerin yeniden kendilerine iletilmeye devam edileceğini kaydetti.
E3 ülkeleri Almanya, İngiltere ve Fransa da ortak bir açıklama yayınlayarak İran’ı IAEA müfettişlerine özel denetim izinleri verdiği Ek Protokol’ü askıya alma kararından vazgeçmeye çağırdı. Açıklamada, İran’ın nükleer tesislerinde ani denetimlere imkân sağlayan Ek Protokol’ü askıya almasından büyük üzüntü duyulduğu belirtilirken İran’ın aldığı kararın, Tahran’ın nükleer faaliyetlerine ilişkin Kapsamlı Ortak Eylem Planı kapsamındaki taahhütlerinin bir başka ihlali olduğu ve IAEA’nın güvenlik önlemlerinin gözetimini önemli ölçüde azaltacağı ifade edildi. IAEA’nın İran’ın nükleer programı ve ilgili faaliyetlerini izleme ve doğrulama yeteneğinin de kısıtlanacağı belirtilen metinde, “İran’ı şeffaflığı azaltan tüm girişimleri durdurmaya ve tersine çevirmeye, IAEA ile tam bir uyum halinde işbirliği yapmaya çağırıyoruz” ifadesi kullanıldı. Grubunun hedefinin, Kapsamlı Ortak Eylem Planı’nı korumak ve İran ile ABD’nin plan kapsamındaki taahhütlerine tam olarak uymasını sağlayacak bir çözüme ulaşılması amacıyla yapılan diplomatik çabaları desteklemek olduğu kaydedildi.
